Hai uns días, en “Land Rober”, o programa da TVG, o humorista Roberto Vilar eloxiaba como un bo exemplo de retranca a resposta que Iago Aspas, o futbolista do Celta, lle deu a un rival do Atlético de Madrid, Giuliano Simeone –o fillo do Cholo–, no partido de Liga que acaban de disputar ambos os equipos. O árbitro pitou un penalti a prol dos celestes e cando Aspas ía lanzalo, Simeone achegouse para poñelo nervioso e preguntoulle: “Onde o vas tirar”. “Á rede”, contestoulle Aspas.
Efectivamente, a resposta do xogador do Celta paréceme un excelente exercicio de retranca, sobre todo entendida como a entende Xosé Lois González, “O Carrabouxo”, o popular humorista gráfico de “La Región”: “Retranca é dicir o que un quere e non o que os outros queren que digas”.
Pero máis alá desta consideración do Carrabouxo, é difícil definir a retranca. Hai tamén uns días, durante a gala de homenaxe que os humoristas e os actores cómicos de hoxe renderon en Santiago a Xosé Luís Bernal, “Farruco”, polos seus máis de cincuenta anos de profesión, Fran Rei e Isabel Risco referíronse a el como “o noso maior representante da retranca”. Despois preguntaron ao público se alguén sabía que era a retranca, e o silencio fíxose xeral. E é que sempre falamos da retranca como unha das principais notas características da maneira de ser dos galegos, pero case ninguén sabe dicir en que consiste. Daquela, Rei e Risco lembraron unha definición que seica dá Avelino González, un dos cómicos participantes na homenaxe: “A retranca é a maneira que temos os galegos de defender os nosos dereitos individuais e colectivos por medios pacíficos a través da reviravolta”.
Pero hai máis definicións. Para o antropólogo Marcial Gondar Portasany, a retranca é “unha forma de falar ou comportarse caracterizada pola cautela, pola habilidade para contestar evasivamente, por saber non dicir ou facer o que os outros pretenden; en última instancia, pola segunda intención”. Efectivamente, “habilidade para falar con segundas intencións” é a definición que dá a Real Academia Galega no seu dicionario; unha definición que se entende mellor cando se contextualiza, como fai Gondar. A que resulta equívoca de todo é a do Diccionario da Lengua Española: “Intención disimulada, oculta”. E non porque non haxa disimulo na retranca, que o hai, senón porque ese disimulo ten que ser explicado e matizado. Outra pista moi útil para entender a retranca –non exactamente unha definición– é a que nos dá Siro, caricaturista durante décadas de “La Voz de Galicia”, cando di que a retranca é “unha trécola intelectual que nos permite saír dunha situación conflitiva sen comprometérmonos”.
Non podo menos que contribuír eu tamén modestamente a este debate. Á fin e ao cabo, en 2022 publiquei un libro monográfico sobre o tema (“A retranca. Un intento de clarificación”, editorial Galaxia). Máis que dar unha definición, expoño aquí as que me parecen as notas máis características do fenómeno: 1) causa: desconfianza; 2) finalidade: autodefensa; 3) mecanismo interno: reserva; 4) forma exterior: inconcreción, ambigüidade, sutileza, linguaxe indirecta, reviravolta; 5) logro: dicir o que un quere e non o que os outros pretenden; 6) mérito: facelo sen que o noso interlocutor se sinta ofendido.
Despois de repasar todas estas definicións, coido que se entende mellor que a resposta de Aspas a Simeone foi, certamente, un extraordinario exercicio de retranca. E recórdame moito outras dúas respostas tiradas tamén da vida real e cotiá que me contaron sendos amigos. Na primeira, un home entra nun bar por un bocadillo e mantén este diálogo co dono do local: “–Fai bocadillos? –Fago. –E como os fai? –Como me saen”. Na segunda, un forasteiro que acaba de chegar a unha aldea e quere escoitar misa na igrexa fala así cunha veciña: “–Hai misa ás oito? –Ata onte houbo”.
Bendita retranca. Enxeño puro ao servizo da autodefensa.
P. D.: Como se ve, a retranca non ten burla, porque non pretende ofender. A súa confusión, ás veces, co sarcasmo e a sátira carece de calquera sentido.