Veño de publicar un libro sobre a retranca en que intento delimitar o alcance do concepto, porque me parecía –e paréceme– que se confunde adoito con outras formas de ironía –se é que a retranca é unha ironía (é un falar con segundas intencións, iso si)– como a sorna e mesmo o sarcasmo.
A confusión co sarcasmo paréceme especialmente grave. A retranca é un mecanismo puramente defensivo –tan carente de ofensa que pode ser cualificado mesmo de forma de paz–, mentres que o sarcasmo é unha ironía cruel coa que se insulta ou ridiculiza a alguén. Porén, escoitarían máis dunha vez –moitas veces, en realidade– dicir que a retranca ten moi mala leche, moi mala uva ou moi mala baba. Evidentemente, non saben do que falan.
A sorna é outra cousa. Unha peculiar forma de mestura de defensa e ataque en que o suxeito á defensiva pasa ao ataque devolvendo como un búmerang a arma coa que foi atacado. Non é unha forma de paz; é loita, pero loita indirecta. Unha maneira velada de manifestar unha crítica, unha queixa ou mesmo unha burla. Eu teño unha alta estima pola sorna –tamén pola retranca– e creo que os galegos son tanto mestres da sorna como da retranca.
Esta longa e, se cadra, algo revirada introdución é para dicir que estes días, co gallo da morte de Arsenio Iglesias, a maioría dos comentaristas ten coincidido en salientar tres notas da súa persoa: a intelixencia, a bonhomía e a retranca. E coido que desta vez, a diferenza doutras moitas, acertan coa retranca, ademais de cos outros dous trazos. Por suposto, Arsenio non era sarcástico. A sorna si que a cultivaba, e retranca tamén.
Estes días –digo– se está a falar moito de Arsenio e a lembrar algunha das súas frases famosas, especialmente a que di “qué duda cabe” (escríboa en castelán porque sempre lla escoitei neste idioma). E penso –así, sobre a marcha– que, máis ca un simple retrouso, é unha frase ben retranqueira. A súa retranca –ocórreseme agora– está no paradoxo que encerra: literalmente, significa o mesmo que “no cabe duda”, é dicir, non hai dúbida, ou sexa, que algo é completamente seguro para quen fala –o que sería antirretranqueiro–, pero o feito de que se altere a orde dos factores e, sobre todo, de que a frase se converta en afirmativa, desaparecendo a negación explícita da dúbida, réstalle –ao meu parecer– moita carga de seguridade. É –na miña opinión– unha maneira cauta, prudente –e velaquí é onde aparece a retranca– de expresar mesmo a certeza. E ten que ver tamén coa abraiante integración de contrarios que está na base filosófica da retranca (“Deus é bo, mais o demo non é malo” e todo iso), consecuencia do relativismo e mais do pragmatismo ancestrais dos galegos.
Outra coñecida frase de Arsenio –esta non tan recorrente; díxoa só nunha ocasión, iso si, nunha ocasión histórica que nunca se esquecerá: a rolda de prensa posterior ao partido en que o Dépor perdeu a famosa Liga do penalti de Dukic– é a que reza “Mucho que decir y poco que contar”. Ben mirada, paréceme xa non unha frase retranqueira, senón unha perfecta definición do que é a retranca. A diferenza da sorna, que é un dicir encuberto, a retranca é un non dicir, un agochar disimulado. E isto faise normalmente cunha reviravolta: dise moito pero cóntase pouco ou máis ben nada. É dicir, o retranqueiro garda para si o que realmente pensa. Porque a retranca é iso, a salvagarda da intimidade.
Así que temos a un Arsenio retranqueiro perfectamente retratado nestas dúas frases. O “bruxo” e o “zorro” de Arteixo era ambas as cousas por intelixente, unha intelixencia que tamén amosaba na súa retranca.