Hai frases que conteñen unha novela. En A Cidade dos Césares, Víctor Freixanes introdúcenos en densidades abisais, nunha historia de seres humanos contada por almas. Unha triste melodía acompasa as palabras. Chinto de Muras, mozo gaiteiro das terras do Xistral, de Xermade e da Coruxeira, cala e escoita a Basilio Vilariño, de Noia, narrador da historia, mentres fan soar a historia cun estremecemento propio da morriña de dous mundos que ambos xa abandonaron: Galicia e a realidade mesma. Quizás hai que engadir un terceiro: o da ambición de cousas.
O autor non o esconde, esta é a historia dun fracaso descomunal, un desastre miúdo para un imperio, enorme en frustracións persoais. Un revés indiferente en Aranjuez, sede da Corte de Carlos III. Así o explica un dos personaxes da obra: “Ninguén repara nas nosas agonías, piloto, demasiado insignificantes, demasiado domésticas para merecer figurar na Real Xeografía”.
No traballo agora revisado por Freixanes —trinta anos despois de editalo por vez primeira—, as vidas adquiren un valor semellante ás cousas que os conquistadores en intención reparten entre a chusma: brinquedos, trangalladas, quincalla que acendía a cobiza escrava daquela xente. Todo acababa por semellar unha sorte de drama teatral, con uniformes —casacas de Francia— galóns, amabilidades finxidas, pompas e, o peor, armas.
O ministro conde de Floridablanca, José Moñino y Redondo, un dos principais ministros de Carlos III, desde o desentendemento da súa elevada cadeira palaciana, xa llo dixera a Juan de la Piedra: “un imperio é un cesto enorme cheo de buracos”. España dispón de terras demasiado inmensas para telas seguras, iso motiva a súa repoboación con peninsulares, con xentes buscadas porta a porta polos voceiros do Altísimo e Poderoso Rei Noso Señor —príncipe das Indias, emperador de Alén e Aquén Mar, desde os confíns de Asia ao reino das Sicilias, desde a Biscaia ao Perú—, portavoces que anunciaban entre os fillos da pobreza o milagre das terras ricas e fértiles, mesmo de tesouros inimaxinables, “para ver de cruzar o mundo e nacer de novo desoutro lado do mar”.
A base principal do relato vén documentada no que os historiadores denominan a Expedición das Familias: homes, mulleres e nenos que parten do peirao do Parrote, na Coruña, enviados pola coroa de España para poboar as terras do sur da provincia de Buenos Aires.
O autor avisa na nota preliminar “A novela recrea aquela experiencia e aquel tempo. Non é un tratado histórico pero baséase en documentos certos, con nomes e apelidos contrastados, e resulta ser a primeira crónica novelada da presenza de dous galegos naquela parte do mundo. Viñeran desde as terras de alén mar, das vellas parroquias do país da fame: As Mariñas, Bergondo, Murás, Abegondo, Mondoñedo —como Melchor Díaz acabaría por dicir: “pero os homes son da terra que conquistan e eu non son de ningunha.”—, Val de Lemos, Valadouro, Xermade, A Pastoriza, da montaña e das mariñas, de Taboada e de Quiroga —festa da xesta branca, a que traía nos ollos Tereixa de Castro, a muller do Zacarías—, dos vales da Maía e os campos da Terra Chá, no reino antigo de Galicia, a algúns aínda de máis lonxe, da fronteira de León e de Asturias.
Do país da fame o País das Mazás, do lugar do desalento o da esperanza, da nada a outra nada ignota. O mestizo Troitiño fará a pregunta esencial: “E que é a nada, miña nai?” E a nativa diralle: “O final do tempo. Saber que todas as vidas que había de vivir están vividas. Que todas as ansias e todos os traballos arderon na cacharela, e que agora é como unha nube, unha folerpa, tal que o tallo da herba que dobran o aire cando pasa. Iso é a nada”. Os colonos, aqueles que se deixaron levar por un de tantos mitos dos primeiros tempos de América, os que alimentaron non poucas ambicións e desatinos, sequera iso sabían.
A Cidade dos Césares é a historia dun soño, un tráxico canto épico, feito de ilusións e fracasos, protagonizado polas case catrocentas familias que entre 1776 e 1783 embarcaron na Coruña para colonizar as terras ignotas da Patagonia.
Na obra aparece o Patiño, que contaba ben as historias, case como as marabillosas do mar e do vento que Xonás das Baliñas lles narraba nas praias galegas sobre as antigas travesías os raparigos. O Patiño, digo, cos seus contos, matando o tempo —todo o tempo do mundo que presupón a rutina e a desesperanza— e o engano dos medos. Aí están outros como Loncó Huiara, ao que lle parecía que as desgrazas se repetían dende o principio dos tempos, coa mesma teimosa resignación, coa mesma paciencia, como quen non coñece outra memoria de si máis ca aquilo.
Na desesperación calquera cousa alivia. A esperanza pode ser a morte — “do desterro e da derrota tamén se regresa, da morte non”—. Descansar ao final, para narrar o pasado é tratar de facer desaparecer con cada novo relato os pecados. “E nós con eles. Para sempre”. Estamos feitos de palabras. Sábeo ben Víctor Feixanes, escritor, xornalista e editor. Autor de obras significativas no xornalismo: Unha ducia de galegos (1976), Memorias dun fuxido (1980), no ensaio: Galicia. Unha luz no Atlántico (Xerais, 2001) e mais dalgúns títulos sobranceiros na novelística galega contemporánea: O triángulo escrito na circunferencia (1982), O enxoval da noiva (1988) e esta nova versión de A cidade dos Césares (Xerais, 1993 e 2002), un exercicio único de lucidez, documentación, inspiración, do oficio de escribir, un referente imprescindible das letras galegas. Lean a mellor literatura:
“De entre todas as criaturas, as baleas eran as que máis memoria tiñan, porque eran as que máis preto estaban da condición primeira do cataclismo. Por iso eles acampaban cada primavera contra a beira do mar: para velas pasar na súa cíclica travesía, sempre cara ao sur, onda os grandes xeos; e os tehuelches cantaban, bebían e bailaban diante delas, por se os recoñecían, pois os seus chichos vaporosos subían ás veces por riba das ondas a petar no ceo e sentíanse as súas voces —que voces tiñan— como quen quere volver polas vellas palabras, esas que os homes xa non entenden, pero que quizais elas aínda podían recordar, acochadas nun recanto da memoria; e algún día —advertía o vello monarca— deste mar e deste principio xurdirá a palabra que tanto agardamos, a labarada que haberá de alumear o tombo derradeiro, o camiño de regreso, como quen dá cun tesouro no medio da matogueira e todo renacerá: as voces, os homes e as criaturas, as luminosas caeiras, as varandas enriba do río, a música das esferas e a resurrección dos defuntos. Amén.”