Gracejo galego

O 5 de marzo, na comisión de investigación do Congreso dos Deputados sobre a chamada Operación Cataluña, a voceira de Podemos, Ioane Belarra, espetoulle ao expresidente do Goberno Mariano Rajoy: "¿De verdad puede pensar usted, señor Rajoy, que somos tontos? Yo entiendo que usted tiene esa lógica y ese gracejo... que no sé de dónde lo ha sacado, porque usted es gallego y los gallegos no tienen fama de graciosos”. Aclaro que “gracejo”, segundo o Diccionario de la lengua española, significa “gracia, chiste y donaire festivo en hablar o escribir”. Rajoy contestoulle a Belarra: “Con respecto a que si creo que ustedes son tontos, no voy a reponderle. No se trata de generar aquí mal ambiente”.

As palabras da podemita provocaron certa polémica en Galicia. Entendeuse que a podemita acusábanos aos galegos –permítaseme incluirme neles, como galego de adopción que son– de non ter sentido do humor, e iso considerouse toda unha ofensa. En realidade, Belarra non chegou a tanto; máis ben foi prudente –case coma un galego–, pois non dixo que os fillos de Galicia non tivésemos humor, senón que non temos sona de telo. E é certo. Un galego –e ademais gracioso–, Cándido Pazó, un dos nosos maiores narradores orais, recoñecíamo hai uns anos cando o entrevistei para o meu libro O humor galego alén da retranca: “Polo mundo adiante non é o humor a característica que máis se salienta de nós. Máis ben temos sona de tristes, ou polo menos de melancólicos, o cal é magnífico para facer humor, porque ninguén espera de nós o evidente, como, por exemplo, si se espera dun andaluz. Por iso, o noso humor sorprende, porque entra pola porta de atrás. E case sempre sen avisar nin meter ruído”.

Ademais, o humor galego é altamente irónico: baséase na ironía –pero nunha ironía fina, non sarcástica nin de brocha gorda– e non precisamente no “gracejo” nin na graza, máis propia doutros pobos, coma o andaluz, sobre todo se entendemos por “gracejo” a “guasa”, o que en realidade non deberíamos facer, porque a “guasa” é burla. Outro galego –este de adopción, coma min–, o profesor ingles John Rutherford, explicábao moi ben en 2007 no seu discurso de agradecemento tras recibir o Premio Trasalba da Fundación Otero Pedrayo, en que comparaba retranca e a “guasa”: “É reveladora a comparación da retranca con outros tipos de xocosidade popular, co sarcasmo, que é común na conversa inglesa, por exemplo, e coa mofa igualmente pouco sutil, a ‘guasa’ das rúas de Madrid e de Sevilla, os centros do imperio español. Estas son armas ofensivas de culturas que gozan ou padecen dun pasado imperialista, maneiras nas que os antigamente poderosos impoñen o seu antigo poder. É difícil concibir dous tipos de xocosidade popular máis contrastantes que a retranca, forma extrema do humorismo, e a ‘guasa’, forma extrema da comicidade. Isto explica por que os galegos e os madrileños non se comprenden”.

Efectivamente, os galegos e os madrileños non nos entendemos, porque existe moito descoñecemento mutuo, en particular dos madrileños –ou casteláns– con respecto a nós, que é o que nos interesa aquí e do que falaba Pazó. De feito, esta ignorancia está, sen dúbida, atrás do aldraxante imaxe dos galegos que se tiña en Castela no Século de Ouro e que transcendeu á literatura. Poetas como Góngora, Lope de Vega ou Quevedo non foron quen de substraerse a ela e deixáronnos ao respecto auténticas perlas, pero perlas desas que se botan aos porcos.

Belarra –que non é castelá, senón navarra– participa probablemente desta ignorancia suprema de tanta xente sobre a auténtica maneira de ser dos galegos e non entende o seu sentido do humor. A realidade é que case que todos os auténticos humoristas de literatura española teñen sido galegos: Ramón María del Valle-Inclán, Julio Camba, Wenceslao Fernández Flórez, Daniel Alfonso Rodriguez Castelao, Álvaro Cunqueiro, Gonzalo Torrente Ballester, Camilo José Cela, Carlos Casares… E galegos son tamén moitos dos humoristas escénicos e monologuistas máis famosos do panorama español actual: Moncho Borrajo, Luís Piedrahita, Rober Bodegas, Javier Veiga, David Broncano, Manuel Burque… Por non falar da marabillosa canteira de actores cómicos que temos en Galicia, cada vez máis valorados no resto de España: Antonio Durán ‘Morris’, Manuel Manquiña, Carlos Blanco, Miguel de Lira, Xosé Antonio Touriñán, Roberto Vidal, Patricia Vázquez, Teté Delgado, Eva Iglesias…

O máis probable é que a Belarra lle pase o mesmo que a tantos alén de Pedrafita: que só entenda o sarcasmo, a ironía de brocha gorda, e non sexa quen de captar o humor que se agocha na ironía fina, sutil, que caracteriza a alma galega. E disto Rajoy é un bo exemplo. De feito, a súa resposta á voceira de Podemos na comisión parlamentaria foi unha mostra excelente: que maneira de lle dicir sen dicirllo que si, que pensa que no partido de Pablo Iglesias hai moito tonto. E non é a primeira vez que o expresidente do Goberno amosa no Parlamento a súa capacidade para a sorna e o seu enxeño. Recordo agora a resposta que lle deu ao voceiro do PNV, Aitor Esteban, na sesión de investidura de 2017, cando este lle dixo, tamén con exeño: “Si bien me quieres Mariano, da menos leña y más grano”. Rajoy, rapidísimo de reflexos, contestoulle: “Si quieres grano, Aitor, te dejaré mi tractor”.

En fin, que os galegos si temos “gracejo”, aínda que, como di Cándido Pazó, “polo mundo adiante” moita xente non o saiba. Ione Belarra, sen ir máis lonxe.