Xosé Luís Bernal, 'Farruco', narrador oral, humorista e actor: “Os humoristas galegos de hoxe son uns grandes narradores, pero é outra forma de contar”

Xosé Luís Bernal López, máis coñecido como Farruco, vén de recibir no Salón Teatro de Compostela unha merecida homenaxe polos seus máis de cincuenta anos de traxectoria artística por parte da práctica totalidade dos cómicos galegos de hoxe, que se consideran en boa medida continuadores seus. Na gala participaron desde Quico Cadaval e Xan Veiga ata Federico Pérez e Xosé Antonio Touriñán, pasando por Roberto Vilar e Avelino González. O promotor e presentador do acto foi Pepo Suevos. Outros que non puideron asistir mandaron vídeos de adhesión, como Carlos Blanco, Luís Zahera e Sergio Pazos.

Farruco é o elo entre os primeiros contadores galegos de contos de humor que se individualizaron (que se profesionalizaron sería dicir demasiado), como Joselín, o Vello dos Contos, Xan das Canicas e o Xestal, e as xeracións posteriores que, sen esquecer a tradición, enlazan con novas formas de contar, como o contacontos e o monólogo. Estes últimos son os que acaban de o homenaxear en Santiago.

Bernal naceu no barrio histórico de Santiago de Compostela hai 82 anos, no seo dunha coñecida familia. O seu pai tiña a ferraxaría “El Yunque”, na que el chegou a traballar montando uns orixinalísimos escaparates dos que falou mesmo a prensa de Madrid e ata o “Paris Match”. Con Farruco, Bernal acadou unha grande popularidade en toda Galicia contando contos e “caralladas” durante más de cincuenta anos en festas e romarías, na radio, en gravacións en casete e finalmente na TVG. Pero tamén traballou na televisión e no cine, interpretando outro tipo de personaxes (“Terra de Miranda”, “Divinas palabras”) e presentando mesmo un programa (“Vivir aquí”, na TVG).

“Eu era un neno urbanita. O meu contacto co rural naceu dos contos que me contaba a miña tía avoa cando iamos os veráns á aldea e dos textos dos debuxos de Castelao que descubrín na revista “Vida Gallega” que había na biblioteca de don José Carro Otero, tío do meu amigo Pepe”.

Nesta entrevista repasamos a súa traxectoria artística, máis alá de Farruco.

En que se inspirou para crear a Farruco?

Eu son urbanita. Nacín na rúa do Vilar. Os veráns iamos á aldea do meu pai, en Soutomaior, e unha tía avoa miña, analfabeta e sabia, collíame no colo e contábame contos. Así foi como contactei co mundo rural. E logo fun moi amigo de Pepe Carro, o sobriño do antropólogo e doutor José Carro Otero, que tiña unha gran biblioteca na que había unha colección da revista “Vida Gallega”. As portadas eran debuxos de Castelao. Eu memorizaba os textos e cando chegaba ao colexio os contaba aos meus compañeiros de clase.

Así que os inicios do personaxe foron moi cedos, aínda no colexio.

Si, con doce ou trece anos no colexio Manuel Peleteiro de Santiago –daquela, Colexio Minerva–, un colexio de nenos ben onde falar galego era pecado. Empecei a ter moita recepción por parte dos meus compañeiros, que só coñecían o galego que escoitaban á criada que tiñan na casa.

Ese personaxe chamábase xa Farruco?

Non, o nome debeu de xurdir na radio. Cando tiña uns dezaoito anos chamáronme de Radio Galicia-SER para facer un programa que se chamaba “Farruco e o veterinario”. Era un programa de orientación agropecuaria onde había un buzón aberto e os paisanos mandaban as súas consultas. O locutor que facía do veterinario era Ángel de la Peña.

Mais vostede traballou moitos anos na radio.

Colaborei con case todas as emisoras, pero sobre todo con Radio Galicia-SER, onde botei case corenta anos, aínda que non seguidos. Despois de “Farruco e o veterinario” pasou bastante tempo ata que un día me chamou Santiago Davila e me ofreceu facer un programa que se chamaba “Cousas de Farruco”, onde a xente chamaba para denunciar os problemas que tiñan no seu barrio.

Aquelas primeiras aparicións na radio déronlle notoriedade local e chamárono os da tuna compostelá para que os acompañase como animador.

Convindáronme  a ir con eles para actuar nos seus espectáculos, porque unha parte a facían nun teatro. Foi entón cando empecei a pensar que, como ía contar contos en galego dun paisano galego, debía vestir como tal. Collín un pantalón e unha chaqueta vella de pana do meu pai, un pucho do meu avó, un bastón de don Jesús Carro e un paraugas que me regalou un paragueiro de Ourense. Era aínda case un neno, pero facía de vello. Agora, cando ás veces me din “Que ben estás”, respondo: “Como sempre fixen de vello, agora que son vello de verdade non se me nota tanto”.

“Aos doce anos empecei a contar as historias de Farruco aos meus compañeiros de clase do Colexio Minerva, un colexio de nenos ben onde falar galego era pecado. Era un neno, pero xa facía de vello”.

Coa tuna viviría mil anécdotas.

Percorrimos toda Galicia e chegamos ata Portugal. Ao principio, coma eu era moi novo, cando saían de noite de ronda, deixábanme a min na pensión.

Foi modelo do monumento ao tuno do campus universitario compostelán.

É o único monumento do tuno que hai no mundo. Fíxoo Fernando García Blanco, alumno de Fracisco Asorey. Son catro personaxes e eu son o que está abrazando a todos arriba. Os outros son o doutor Vieites Falla, Benedicto Barreiro –que foi tuno ata os oitenta anos, porque non recordo que tivese unha profesión recoñecida– e Rafa Millán, que é un gran xurista.

E chegou a presentar un festival internacional de tunas en Santiago.

Si, en 1980, con Luis del Olmo e a actriz Silvia Tortosa. Pero fíxeno como Xosé Luís Bernal, non como Farruco.

Ademais, durante máis de 30 anos organizou en Santiago un homenaxe ás bandas populares de música de Galicia.

Coincidindo coas festas do Apóstolo, celebrábase todos os anos o Día das Bandas. Nun Ano Santo cheguei a traer 23 bandas. Pero aí tampouco actuaba como Farruco.

Como comezou a actuar nas feiras e romarías?

Empecei de maneira altruista, porque me divertía e sempre me gustou coñecer as aldeas, e de súpeto, sen darme conta, vinme envolto no mundo da farándula en plan profesional e xa non volvín baixar dun escenario en cincuenta anos. Houbo un momento en que as festas de Galicia levaban como atracción a Farruco ou a Ana Kiro. Unha vez mesmo me confundín de festa. Chegaba tarde e entrei á cantina para desculparme cos da comisión e eles, que eran uns pícaros, dixéronme: “Non se preocupe. Diga á orquestra que pare, que xa está aquí Farruco”. Subín ao escenario e cando estaba no medio da actuación, chegaron os da festa da competencia e leváronme para a súa case a patadas. E a xente baleirou a festa para seguirme á outra.

Durante anos acompañou a tuna como animador. Ao principio era tan novo que cando os tunos saían de troula pola noite, a el deixábano na pensión.

Eran tempos difíciles para os humoristas.

Unha vez fixeron un debate en RNE sobre o humor galego. Como humoristas gráficos estaban Xaquín Marín e Siro, e como humoristas da fala, o Xestal e mais eu. E recordo que o Xestal dixo: “Desde que Farruco chegou aos escenarios, por fin empezamos a gañar algún carto, porque antes estabamos só pola mantida”.

Atopou moita material para os seus contos nas tabernas?

Si, alimentábame de contos e historias nas tertulias das tabernas e nos paseos por Compostela. Cando escoitaba algo que sabía que podía encaixar no meu personaxe, secuestrábao e adaptábao á forma de contar de Farruco. E tamén tratei de contactar o máis posible co medio rural. Gustábame ir a feiras e romerías para recoller a sabedoría e a linguaxe popular.

Mais Farruco non actuou unicamente en Galicia.

Dei a volta ao mundo actuando en centros galegos: Suiza, Francia, Venezuela… Ata en Australia. Era moi gratificante, pero tamén triste ou polo menos emotivo, porque moitos daqueles emigrantes me dicían: “Estame recordando o avó que deixei na miña aldea e nunca máis volvín ver, aqueles paisaniños cos que me atopaba cando ía para a escola, que levaban a pacer as vacas ou estaban a sachar nas leiras”. Ás veces, en vez de provocar a risa, provocaba o pranto.

Gravou catro casetes e vendeu moitos.

Debín de vender miles, pero non me fixeron rico porque non xestionei ben a historia. Recordo estar toda unha tarde asinando casetes que levaban para Venezuela, para os socios da Irmandade Galega. E un día un amigo que tiña un ultramarinos chamoume e díxome: “Aquí hai un señor que quere falar contigo”. Achegueime e díxome o señor: “Yo a usted le debo la vida; usted me sacó el hambre”. Tiña unha “roulotte” coa que andaba polas festas vendendo casetes e ardéralle. Entón un amigo díxolle: “Compra uns cantos casetes de Farruco”. E vendeunos con tanto éxito que conseguiu saír adiante. 

Na mili fixéronlle un consello de guerra por inxuriar a Franco. Salvouno o cardeal Quiroga Palacios, que intercedeu por el despois de que Bernal lle escribise unha carta.

Farruco non foi o seu único personaxe.

Para que o meu espectáculo fose máis ameno, alternábao con outros dous. Un era o cabo Mosteiro, un garda civil repugnante e retranqueiro. Tiña un dito que se fixo famoso: “Me cagho na vida, me cagho na tos”. Houbo outras dúas frases de Farruco que tamén se introduciron na linguaxe popular: “Moi ben, moi ben, moi ben” e “ten días”, falando do funcionamento do reloxo. E logo tamén estaba o pai don Servando, co que tiven algún problema. Unha vez fun actuar á unha aldea preto de Celanova e os da comisión de festas advertíronme de que o cura dixera que se me contrataban, non facía misa grande, porque eu me metía moito coa Igrexa”. Subín o escenario e contei un chiste sobre os botóns da “pitrina” da sotana do cura. O cura interrompeume e dixo: “Coidado coa boquita!”. E eu contesteille: “Teña coidado vostede coa súa, que teño os zocos cheos de merda e se lle dou unha patada no cu pode coller o tétanos”.

Farruco chegou a fagocitar a Xosé Luís Bernal. Como viviu esa dualidade?

Houbo un momento en que dubidei de como me chamaba. E miña nai, que tiña noventa e pico anos, chegou mesmo a confundirse. Chamábame Farruco e eu dicíalle: “Mamá, que son Xosé por papá e Luís pola tía Luísa, a madriña”. E ela: “Non, non, ti es Farruco”.

Porén, houbo un momento en que pasou a traballar na ferraxaría familiar.

Meu pai reclamoume para que comezase a traballar en serio. Nunca entendeu que tiña un fillo faranduleiro. Para el, eu era un pallaso. Pero eu non collía na miña pel detrás daquel mostrador. Empézame a saír mentalidade de pechadura coma as que vendiamos. E entón, espontaneamente, comecei a expresarme facendo escaparates nos que, utilizando material de ferraxaría, convertía aquilo nun xornal sen follas. Por exemplo, cando o dos residuos atómicos que depositaban nas costas de Fisterra, fixen un onde aparecía unha serie de excrementos e de peixes mortos cun letreiro que dicía: “Queremos a Costa da Morte, pero non a morte da nosa costa”. Fixéronse tan famosos que ata chegaron a saír no “París Match” e noutros moitos xornais da época: “El País”, “ABC”, “Cambio 16”, todos os galegos...

No franquismo tamén foi procesado polo Tribunal de Orde Pública por chamar “Cantinflas” ao ditador, pero o fiscal dixo que non podía perder o tempo con “malos chistes provincianos”

Algúns foron moi polémicos.

O máis conflitivo foi un dedicado ao papel hixiénico. Compraramos moitos rolos e decidimos facer un saldo. Era nos comezos da democracia. Fixen o escaparate cos rolos e púxenlle un verso ao fondo que dicía: “Como un viento pasajero, / pasa limpiando la huella, / y se la limpia al caballero / y  a la más dulce doncella. / Se enrolla con el primero / que recurre a sus servicios / y le da por el trasero / sin crearle malos vicios”. Aos poucos días, no “El Alcázar” apareceu unha fotografía do escaparate con este pé: “Un coprófago en la sacrosanta ciudad de Compostela. El mal gusto de la democracia invade también ciudades tan espirituales como Santiago”.

A mediados dos anos 80 apareceu a TVG e chamárono para colaborar.

Os meus primeiros pasos foron en “Ruada”, con Xosé Luís Blanco Campaña, e nun programa de variedades que facía Pepe Domingo Castaño. E logo empecei en “Arestora” con Fidel Fernán. Foi un cambio importante, unha forma de expresión distinta: había que coidar a expresión, mesmo constrinxila, porque non podes dipoñer dun plató da mesma forma que dunha festa. Logo derivei nun humorista e nos programas de Ana Kiro cheguei a facer trinta e tantos personaxes. Antes de escribir o guión, o primeiro que facía era buscar a vestimenta do personaxe. Foi unha das etapas da miña vida en que estiven mellor pagado.

Na televisión tamén fixo de actor dramático.

Tiña medo porque non estaba acostumado á disciplina escénica nin a memorizar textos. En “Terra de Miranda” facía dun vello veterinario xubilado. Malia ser un papel dramático, tiña moita alma galega, de paisano, coa súa retranca e os seus ditos. Posiblemente por iso me identifiquei con el e o defendín con éxito.

E presentou “Vivir aquí”, con Isabel Durán.

Ía chamarse “O Valedor”, pero o Valedor do Pobo pediu que retirasen ese título porque o Valedor era el. Era un programa máis serio, para resolver problemas: a xente chamaba e dicía, por exemplo, que en tal sitio non tiñan luz.

Que lle parecen os humoristas galegos de hoxe?

Son uns grandes narradores, pero é outra forma de contar. O meu era un paisano que se subía aos escenarios e contaba a súa vida en clave de humor. Loxicamente, eles tamén utilizan a retranca e a sabedoría popular galega. Aínda que o mundo rural galego se vai dispersando e é máis cosmopolita, a sabedoría do pobo queda aí e eles utilízana moi ben.

Para rematar, gustaríame que me falase de dúas anécdotas rechamantes da súa vida persoal. A primeira, o consello de guerra que lle fixeron.

Estaba facendo a milicia universitaria en Monte la Reina (Zamora) e era o delegado do cadro artístico. Todos os venres había un festival no que participaba xente con moitas aptitude –uns pertencían ao cadro de actores de Radio Barcelona, outro era un gran violinista…– e eu actuaba de presentador e humorista. Estabamos en pleno franquismo e non se me ocorreu unha idea máis gloriosa que empezar dicindo: “Su excremencia el jefe del Estado organiza consejos de misterios en el Palacio del Parvo”. Saín do escenario esposado. Fixéronme un consello de guerra e pedíanme sete anos en El Aaiún, no Sáhara español, cargando sacos terreiros con tirantes de arame nun pelotón disciplinario. Salveime grazas a unha carta que lle escribín ao cardeal Quiroga Palacios, que naquel momento, polo Concordato entre España e a Santa Sede, tiña honores de capitán xeral e era amigo de Franco, o único que se atrevía a gañarlle ás cartas cando viña os veráns a Beirás. A carta dicía: “Eminentísimo señor: una oveja de su rebaño se va para el carallo. Implore a Dios por mí, si es que existe, y acompañe a mi pobre madre en los terribles momentos que le esperan. La falta de perspectiva en mi vida me hizo cometer actos contra la disciplina militar. Seré sometido a una difícil prueba. Tomaré una decisión muy seria contra mi vida. Besa su sagrada púrpura la oveja negra de su rebaño”. Aos cinco días, chamoume o xefe de mando, que era un coronel galego que se chamaba Carnicero, e díxome: “Buenos padrinos tienes tú en Compostela”. E o que ía ser un consello de guerra acabou nun consello de disciplina militar. Degradáronme de alférez a cabo primeiro e tiven que facer nove meses máis de mili de recargo.

O seu pai, que non aceptaba ter un fillo “faranduleiro”, púxoo a traballar na ferraxaría familiar, onde montaba uns orixinais escaparates dos que se chegou a falar na prensa de Madrid e mesmo no “Paris Match”.

Mais durante o franquismo tamén foi procesado polo Tribunal de Orde Pública.

O famoso TOP, onde estaban maleantes, vagos e perigosos demócratas, e empezaban a enxuizar os primeiros crimes da ETA. Foi presentando no Salón Teatro un festival da elección de Míster Feo, que organizaban os estudantes universitarios para acadar cartos para a viaxe de fin de curso. Mentres o xurado deliberaba, eu contaba chistes. E contei un dun paisano que vai a París, toma un café nos Campos Elíseos e dille ao “garçon”: “Cóbreme aquí”. E págalle cunha moeda de cinco pesetas. Entón o camareiro dille: “Non é posible pagar con esta moeda, ten que pagar con francos”. E eu, sinalando a efixie de Franco que aparece na moeda, dicía: “E logo ese quen carallo é? Cantinflas?”. E metéronme no Tribunal de Orde Pública por inxurias ao xefe do Estado. Mandáronme ao depósito que había nos baixos do Pazo de Raxoi e aí coincidín cun taberneiro que lle voara a cabeza á sua muller cunha escopeta de cañóns recortados. Saíu mesmo en “El caso”. Toda a cidade estaba convulsionada. Eu estaba “acojonado”, sentado nun banco de pedra, e o asasino achegóuseme. Chamoulle a atención a miña idade e mais a miña vestimenta de neno de familia de clase media e, poñéndome a man enriba dun ombro, mentres eu tremía, díxome: “E logo ti por que carallo estás aquí?”. E dixen eu: “Porque contei un chiste contra Franco”. E dixo el: “Ti si que estás fodido”. Menos mal que o caso debeu de caer en mans dun fiscal un pouco intelixente que dixo: “Tenemos más que hacer que ver malos chistes provincianos”.